 |
Mariakerk in Utrecht,
publicaties
|
 |
|
Kipp, A.F.E. 19. Mariaplaats 27 In aansluiting op de in de vorige Kroniek reeds opgenomen archeologische aspecten volgt ditmaal iets over het - deels daarmee verweven - bouwhistorisch onderzoek, dat plaats vond in verband met de grondige verbouwing en herstelling na de brand van 11 maart 1988 van het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen. Voor de algemene achtergrond zij naar de vorige Kroniek verwezen (1989, 54-59, zie ook: LIT). Het bouwhistorisch onderzoek, dat zich beperkte tot wat er door sloop, ontgraving of ontmanteling tijdens het bouwproces aan het licht kwam en/of verdween, had betrekking op twee gebouwen op dezelfde plaats: de overblijfselen van de romaanse Mariakerk uit 1085 en later, met een gotisch koor uit 1421, en het in 1844-46 tot stand gekomen Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen, meestal kortweg aangeduid als 'K en W',
Afb.120 Mariaplaats 27. Plattegrond van de Mariakerk met aanbouwen, vóór de afbraak van schip en transept in 1813-1816. Tek. door stadsarchitect C.J.E. van Embden (1817) naar het origineel van H.A.F.A. Gobius (1812). GAU TA Id 2.5. (88)
Afb.121 Mariaplaats 27. Combinatieplattegrond van de Mariakerk en het Ten aanzien van de romaanse Mariakerk was de aandacht enerzijds gericht op de vraag, wat er onder K en W nog aan restanten van het oorspronkelijke werk over was en in hoeverre met deze gegevens het beeld van de oudste plattegrond van de kerk aangevuld zou kunnen worden, en anderzijds op technische aspecten van het romaanse bouwwerk. In het koor (89)
Afb. 122 Mariaplaats 27. Het op de koormuur aansluitende deel van de zuidelijke absidiool tijdens ontgraving en onderzoek, gezien naar het oosten. Dia A.F.E. Kipp. In een later stadium werd tijdens graafwerk in het kader van de bouwwerkzaamheden de westzijde van het romaanse koor, de aansluiting op het transept, en een koppelfundering tussen de beide oostelijke transeptpijlers nader onderzocht (zie Kroniek 1989, 54-59). Op grond van zijn geringe diepte moet deze koppelfundering waarschijnlijk eerder als onderbouw voor een trap of koorafsluiting gezien worden. Al dit onderzoek kon in verband gebracht worden met wat er ter plaatse bij eerder meet- en breekwerk door Stooker en Zantkuyl was vastgelegd. De zuidelijke zijabsis Afb. 123 Mariaplaats 27. Het bewaard gebleven deel van de noordelijke absidiool tijdens het onderzoek. gezien naar het oosten. Daarachter: de onderbouw van de gotische koormuur, de romaanse koorsteun- beer, en de voet van de gotische traptoren tegen het koor. Dia A.F.E. Kipp.
niet meer op, zodat dit deel alleen nog vóór de sloop kon worden gedocumenteerd. Tijdens de afbraak kon de structuur van het metselwerk nader worden bestudeerd (afb. 122, 129). Het muurwerk bestond uit kistwerk van hoofdzakelijk tufsteen van nogal wisselend formaat; de dikte schommelde meestal tussen 8 en 12 cm, de lengte varieerde van 25 tot 66 cm. maar lag voor het merendeel tussen 25 en 40 cm. In het binnenwerk werden echter ook andere materialen aangetroffen, zoals veldkeien en graniet, brokken rode zandsteen en hardsteen, en onderin zelfs een aantal grote bakstenen, die waarschijnlijk van Romeinse oorsprong zijn en die mogelijk met de tufsteen werden aangevoerd. Monsters van de gebruikte mortel zijn momenteel betrokken bij een onderzoek naar samenstelling en eigenschappen van historische mortels, dat wordt uitgevoerd aan de TU in Delft en in Hamburg. Op twee niveaus net onder het vermoedelijke (90)
Afb. 124 Mariaplaats 27. Noordoosthoek van de viering met aansluitend deel van het romaanse en het gotische hoofdkoor en van de noordelijke absidiool. Tek. A.F.E. Kipp op basis van gegevens uit opgravingen en onderzoek uit 1943, 1951 en 1989. a: tufsteen, 11e eeuw, restant opgaand werk. b: idem, afgebroken in 1845. c: zijmuur van het romaanse koor; afgebroken in 1421. d: idem, plintbank. e: idem, fundering f: bakstenen zijmuur van het gotische koor 1421. g: idem,: fundering. h: K en W 1845. romaanse vloerpeil werden kamlagen van reeksen rechtopstaande, platte stukken tufsteen aangetroffen, die door het hele muurwerk heen leken te lopen. Zij werden in 1951 ook door Zantkuyl bij de funderingen van de oostelijke transeptpijlers geconstateerd, en nu kwamen ze
Afb. 125 Mariaplaats 27. Overzicht van de in de funderingen aangetroffen en bekende balksleuven. Tek. A.F.E. Kipp. A: In 1989 aangetroffen balksleuven. B: In 1951 door H. Zantkuijl opgemeten balksleuven. C: De in 1845 door N. van der Monde beschreven balksleuven. dus ook in de zuidelijke koorfundering aan het licht. Vlak vóór het zijkoor, dus net in het zuidertransept, werd een eenzaam graf aangetroffen, be- staande uit een geheel vergane, houten kist, die op twee kloostermoppen in een kuil was geplaatst. Het skelet lag met het hoofd naar het westen (afb. 129). De noordelijke zijabsis (91)
Afb.126 Mariaplaats 27. Dwarsdoorsneden door de noordelijke koormuur. Tek. A.F.E. Kipp. Ook hier was nog net zichtbaar, dat de buitenzijde rond en de binnenzijde licht hoefijzervormig was, bij een muurdikte van ca 2.30 m. Overigens trok hier de fundering zich niet zoveel van dit model aan: pas vanaf een halve meter onder de kerkvloer was de binnenzijde zorgvuldig rond gemetseld (afb. 123, 124). In deze zone, dus vlak onder het vloerniveau, kwamen in het muurwerk twee grote balksleuven te voorschijn, een intrigerend verschijnsel waar Van der Monde in zijn aantekeningen reeds over schreef. Het moet hier gaan om een stelsel van zware houten balken, die, ten behoeve van de stabiliteit, tijdens de bouw in het metselwerk van de fundering werden opgenomen. Dit was waarschijnlijk vooral van belang tijdens het uitharden. Op den duur vergingen deze balken door verstikking geheel en bleven daarvan alleen een soort holle kanalen in het muurwerk over (afb. 125, 126, 127). Behalve ingespoelde grond werden er hier en daar nog zwarte resten van geheel vergaan hout in aangetroffen. Maar bovendien waren er in de speciebaarden op sommige plaatsen nog duidelijk afdrukken van de houtnerf te zien, waaruit mogelijk de gebruikte houtsoort nog kan worden afgeleid. De bodem van de oostelijke sleuf was afgewerkt met platte stukken harde steen. De zijkanten bestonden grotendeels uit allemaal even hoge, staand ingemetselde blokken tufsteen. De achterste balk mat 23 x 43 cm en liep iets schuin naar achteren. Daarmee kwam hij ter hoogte van het hart van de absidiool ongeveer in het midden van de muurdikte uit. De voorste balk had een doorsnede van 35 x 39 cm. Hij liep enigszins schuin naar voren en kwam uit in de zijwand van de absidiool. Bij een zelfde, in de zuidelijke zijabsis aangetroffen balksleuf bleek de balk vrijwel tot aan het muurvlak te hebben doorgelopen: de speciebaarden gingen aan het eind nog net de hoek om. Van beide balken werd in 1951 het andere einde aangetroffen en door Zantkuyl ingemeten. Zij blijken onder de oost- en westzijde van de vieringpijlers te hebben gezeten, terwijl er aan de binnenzijde van het koor een dergelijke balk lag, die er precies onderdoor gelopen lijkt te hebben. Een vergelijkbaar verschijnsel werd in 1984 bij opgegraven delen van de fundering van de romaanse Dom waargenomen (zie LIT). Verder is een variant hierop bekend uit enkele 13e-eeuwse huizen in de stad, waar de balklagen blijken te zijn opgelegd op in de muur ingemetselde stel- of ankerbalken (Kroniek 1983, MBOU 1984-8/9, 113-117: Ganzenmarkt 2-4-6- 8; Kroniek 1988, 49-69: Boterstraat 20).
Afb. 127 Mariaplaats 27. Deel van de onderbouw van de noordelijke zijmuur van het gotische koor, met aanzicht van de overbouwde romaanse koorsteunbeer; waarin twee balksleuven. Tek. A.FE. Kipp. G: gangvloer; Z: noordelijke zij-ingang van de muziekzaal. (92)  Afb. 128 Mariaplaats 27. Het teruggevonden gedeelte van een muurzuil, die vermoedelijk in het romaanse hoofdkoor gestaan heeft. a: huidige toestand; b: opmeting van een van de romaanse zuilen in de Mariakerk door Pieter Saenredam in 1636. GAU TA Id 5.11 (B recto). bovendien, dat er in de fundering van de middenabsis en van de zuidelijke zijabsis zelfs rondlopende sleuven werden geconstateerd. Deze bestonden uit twee paralelie kanalen in de muur met een dunne scheidingswand ertussen. Deze rondlopende balksleuven werden thans niet (meer) waargenomen; zij bevonden zich wellicht op een wat hoger niveau en werden destijds waarschijnlijk gesloopt. De noordzijde van het koor Een kleine tien meter achter het begin van het koor bleek deze bakstenen fundering over de onderbouw van een tot maaiveld gesloopte, zware tufstenen steunbeer heengebouwd te zijn, die tot het romaanse koor heeft behoord (afb. 127). Ook hierin werden ca 2 m onder de huidige gangvloer twee grote balksleuven aangetroffen, die enigszins schuin uit elkaar liepen (afb. 125). Zij waren opgenomen in een laag tufsteenblokken, die allemaal dezelfde hoogte hadden als de beide balken. De bodem van de achterste sleuf was afgewerkt met een harde steensoort, die van de voorste sleuf met een laagje leien. Van de tegenhanger van deze steunbeer aan de zuidzijde kwamen geen resten in zicht. Wel werd in een van de eerder genoemde proefgaten aan de binnenzijde van de zuidmuur van koor c.q. zaal juist de achterste van de beide balksleuven aangetroffen, die tot in deze steunbeer moet hebben doorgelopen. Aan de oostzijde ging de bakstenen fundering over in de voet van de traptoren naast de koorsluiting. Ruim 3 m daarvóór bleek nog net de onderkant van een originele doorgang tussen koor en kapittelzaal te zien te zijn. (93)
Afb. 129 Mariaplaats 27.Meetschets van de onderbouw van de romaanse zuidelijke absidioolen van de zuidmuur van dhet gotische koor met een plintzone van grote blokken Naamse steen en bouwsporen van de verdwenen steunberen en van de later hiertegenaan gebouwde huizen. Tek: A.F.E. Kipp. Boven: aanzicht; beneden: plattegrond en details van een gat van een balksleuf en van het profiel van de plint Als losse vondst kwam bij het graafwerk in dit gedeelte een basement en een aantal zuiltrommels van een romaanse muurzuil te voorschijn, die mogelijk uit het romaanse koor afkomstig is. Afb. 130 Mariaplaats 27. Resten van de fundering van de gotische koorsluiting en van de schilderingen van O. van Rees in de zuidoosthoek van de hal. Deze heeft thans een plaats gekregen in een expositienis in de gang naast de muziekzaal, vlak bij de plaats waar hij gevonden werd (afb. 128). De zuidzijde van het koor (94) Aan de zuidkant had het gotische koor, in tegenstelling tot aan de noordzijde, steunberen, waarvan thans alleen nog de aanzetten over waren. Tussen deze steunberen werden tegen de zuidoostzijde van het koor door het kapittel in 1617 drie kleine huurhuizen gebouwd. Twee jaar later volgde de bouw van een groot huis tegen de drie resterende traveeën. Van deze huizen, die op de plattegrond van Gobius (afb. 120) duidelijk staan aangegeven, werden allerlei sporen aangetroffen, zoals trappen, muurafwerkingen, putten, en van het grote huis de aansluiting van twee kelders met tongewelven tegen de koormuur. De begane grondvloer van deze huizen lag ca 60 cm hoger dan het maaiveld van 1421. De koorsluiting van 1421 Het gebouw voor Kunsten en Wetenschappen (K en W) De bouw van het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen begon in feite als een plan om door verbouwing en aanpassing de in 1766 in het gotische koor van de Mariakerk gevestigde Stadsmuziekzaal - die zeer geliefd was om zijn akoestiek - beter geschikt te maken voor de eisen van de nieuwe tijd. Daartoe werd een 'Commissie tot verbetering van de Muziekzaal' benoemd, die in 1839 aan de slag ging. Aanvankelijk was de opzet heel bescheiden, maar gaandeweg werd het aantal wensen steeds groter en daarmee het plan steeds uitgebreider (afb. 131). Tenslotte werd de stadsarchitect Van Maurik gevraagd om het resultaat van de geleidelijke planontwikkeling als het ware aan te kleden met een samenvattende 'nieuwe jas' en dat leidde tot het ontwerp van een vrijwel geheel nieuw gebouw. In de laatste ronde werd een groot deel van de decoratie uit dit plan wegbezuinigd: bij het exterieur kwam het ontworpen zandstenen pilasterfront alsook het verdere natuursteenwerk te vervallen, bij het interieur werd de uitvoering van de decoratie grotendeels naar een latere fase verschoven. Bovendien werd om praktische redenen de muziekzaal omgekeerd. De tot dan toe in de plannen steeds gehandhaafde koorsluiting werd van de oostzijde naar de westzijde 'overgebracht', om aan de stadszijde meer ruimte te krijgen voor een passende hoofdtoegang (afb. 132). Hoewel het vanaf dat moment uiterlijk niet meer zichtbaar was, bleef het plan tot in de titel van het uitein- (95)
Afb. 131 Mariaplaats 27. Schetsmatige weergave van de geleidelijke ontwikkeling van 'verbouwingsplan voor de Stadsmuziekzaal in het koor van de Mariakerk' tot 'bouwplan voor K&W', 1839-1844. Tek. A.F.E. Kipp. In doorsnede naar het oosten en in plattegrond (het oosten boven). 1: uitgangssituatie 1844. 2 - 6: naar ontwerpen van: L. C. Hora Siccama 1839 (2,4), W. J. van Beeck Calkoen 1839 (3), en J. van Maurik 1840 (5) en 1844 (6). delijke bestek van 1844 heten: 'Het gedeeltelijk amoveren der St. Mariakerk, ... om daarna dit gebouw aan alle zijden uit te bouwen of te vergroten'. Uit dat bestek blijkt, dat men voornemens was de zijmuren van het oude koor tot zes meter boven de vloer van de muziekzaal te handhaven en daarop verder te bouwen. In het werk is echter uiteindelijk besloten de muren toch maar grotendeels te vernieuwen, omdat er zoveel nissen en holle ruimtes in bleken te zitten. Maar van de degelijke onderbouw heeft men dankbaar gebruik gemaakt, en daardoor leeft in de huidige muziekzaal in zekere zin nog steeds het koor van de Mariakerk door (afb. 121,131). Het exterieur Bij het exterieur stelde men de zuiverheid van de architectuur kennelijk zozeer op prijs, dat regenpijpen aan de buitenzijde van het gebouw, en zeker aan de frontzijde, storend en derhalve niet toelaatbaar werden geacht. Na het verwij- (96)
Afb. 132 Mariaplaats 27. Het ontwerp van 1840 voor de verbouwing van het koor van de Mariakerk tot Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen, waarin nog duidelijk uitgegaan werd van de handhaving van het gotische koor. Tek. door stadsarchitect J. van Maurik, 1840. GAU Archief Stad IV; 1004**. deren van de laatste gootrestanten werd zichtbaar, dat men de hemelwaterafvoeren oorspronkelijk in het binnenwerk van de muren heeft opgenomen. Op verschillende plaatsen kwamen in het bovenvlak van de muren de openingen van ingemetselde terracotta-pijpen te voorschijn (afb. 134). Beneden kwamen deze afvoeren in met geglazuurde plavuizen en witte tegeltjes beklede kanaaltjes terecht, die het water onder de begane grondvloer verder leidden. Deze opzet werd zowel bij de buitengevels toegepast als bij de zakgoten op de binnenmuren. Later heeft deze verfijnde oplossing kennelijk toch te veel problemen veroorzaakt, en zag men zich genoodzaakt alsnog regenpijpen aan de buitenzijde toe te voegen. De degelijk gemaakte, forse kozijnen bleken voor een groot deel voorzien te zijn van twee gewichten per stijl, en dus bedoeld voor schuivende onder- en bovenramen. De kozijnen spelen echter in de architectuur hoegenaamd geen rol: zij werden geheel in de muurdikte weggewerkt. De architectonische rol van hun omlijsting was daarentegen juist heel belangrijk. Ook daaraan werd grote zorg besteed. Zij werden in de vorm van klassiek geprofileerde zandsteenblokken geprefabriceerd in gegoten kunststeen - inclusief de frijnslag - en vervolgens op de gevel gemonteerd. Het feit, dat een deel van de omlijstingen aan de - min of meer als achtergevel te beschouwen - westgevel in precies dezelfde vorm in hout bleken te zijn uitgevoerd, zou kunnen samenhangen met de reeds vermelde bezuinigingen in de laatste ronde van de planvorming. Voorts waren ook de metopen met de grote rozetten in de kroonlijst op dezelfde wijze uit kunststeen gemaakt. In de architectonische afwerking van het gebouw speelde, zoals gezegd, het pleisterwerk welhaast een hoofdrol. Dit was dan ook van zeer goede kwaliteit. Alles wijst erop, dat men het gebouw op een zo perfect mogelijke wijze het voorkomen wilde geven als ware het geheel uit zandsteen opgetrokken, terwijl er geen enkel stuk zandsteen een zichtbare rol in speelt. Het pleisterwerk was uitgevoerd in twee lagen: een grovere basislaag en een fijnere afwerklaag. Voor de tweede laag was de mortel met pigmenten precies op zandsteenkleur gebracht, terwijl ook de structuur die van natuurlijke zandsteen heel dicht benaderde. Na het aanbrengen
Afb. 133 Mariaplaats 27. Overzicht van de toegepaste profielen in het pleisterwerk van K en W, en van de daarbij gebruikte profielbaksteen. Tek. A.F.E. Kipp. a: boven de begane grond met kamwerk; b: boven de eerste verdieping; c: architraaflijst onder kroonlijst. (97)
Afb. 134 Mariaplaats 27. Bij de oorspronkelijke uitvoering van K en W waren in de oostgevel de hemelwaterafvoeren in de vorm van aardewerken pijpen in de muurdikte opgenomen (a). Onder de vloer van de begane grond werd het water in betegelde putjes en kanalen opgevangen (b). Dia's A.F.E. Kipp. was middels zeer zorgvuldig uitgevoerd kamwerk een frijnslag-effect bereikt, dat zich over het gehele geveloppervlak uitstrekte. De sober gedetailleerde onderverdieping kreeg bovendien een grote blokvoegindeling, alsmede blokstrekken, met een iets uitstekende sluitsteen in het midden, boven de vensters. Aangezien deze blokken waaiervormig waren, was het aanbrengen van enigszins toelopende kamwerk op die blokken een kunst apart. Op alle hoeken, ook van schijnblokken, was een kantslag aangebracht, waarvan de breedte samenhing met het begrensde oppervlak. Afb. 135 Mariaplaats 27. Door de brand kwamen delen van de oorspronkelijke zaaldecoratie letterlijk aan het daglicht. Dia's A.F.E. Kipp. Op de hoofdverdieping was er geen verschil te zien tussen het kamwerk in de pleistervlakken en dat van de gietstenen profiel lijsten rond de vensters, waarvoor overigens hetzelfde gold als voor de afwerking van de waterlijsten. De vensters van de hoofdverdieping worden voorts bekroond door uitkragende lijsten, ondersteund door consoles. Zowel deze lijsten als de consoles zijn in hout uitgevoerd, maar deden in afwerking zoveel mogelijk mee met de rest van de vensteromlijsting. Dankzij het feit, dat bij sommige kroonlijsten de hitte van de brand de oude verflagen precies tot op de eerste afwerklaag had afgebrand, kon worden achterhaald, dat in eerste instantie zelfs in het schilderwerk op deze houten onderdelen een frijnslag-imitatie met enig relief was nagestreefd en bereikt! Op deze wijze kon ook een van de gevolgen van de eerder vermelde bezuinigingsronde vrijwel onzichtbaar worden gemaakt: de in hout uitgevoerde vensteromlijstingen van de westgevel werden eveneens 'met frijnslag' geschilderd en vervolgens in de natte verf bezand. (98) Uit nader onderzoek van het bestaande originele werk kon worden opgemaakt, dat het zandsteenkleurige pleisterwerk kennelijk ook als definitieve afwerking was bedoeld. Pas vele jaren later heeft men het vermoedelijk voor het eerst geschilderd, wellicht nadat er een zekere mate van vervuiling was opgetreden. De eerste schilderbeurten bleken overigens steeds op variaties op de oorspronkelijke zandsteenkleur gebaseerd te zijn. Op den duur werden echter ook modetinten gevolgd, zoals we die ook bij andere gepleisterde gevels in die periode tegenkomen, en daarmee raakte het in dit geval zo bewust nagestreefde steenachtige effect op de achtergrond: het werd een geschilderd gebouw. De laatste schilderbeurt was er een in gebroken wit. Pas toen langdurige verwaarlozing, en de bijbehorende lekkende goten en regenpijpen, lang genoeg hun werk hadden gedaan, kwam er op allerlei plaatsen weer iets van de oorspronkelijk bedoelde afwerking aan het licht. Thans is bij de grondige renovatie de complete buitenafwerking vernieuwd. Hoewel daarbij met veel zorg zoveel mogelijk het effect van de oorspronkelijke afwerking is nagestreefd, hebben bezuinigingen en het gebruik van andere technieken uiteindelijk tot gevolg gehad, dat dit doel niet geheel werd bereikt. Doordat het kamwerk van de gevelvlakken boven het niveau van de begane grond op het laatste moment is geschrapt, is daarmee de zo wezenlijke eenheid van textuur en afwerking verloren gegaan. Bovendien kon door de toepassing van schilderwerk bij voorbaat al niet het steenachtige effect van kleurpleisterwerk worden bereikt, terwijl de ook kleur wat te sterk is uitgevallen. Het eindresultaat is zeker positief, maar ten opzichte van de oorspronkelijke bedoeling, bij wijze van spreken, iets 'te gepleisterd', iets 'te geschilderd', iets 'te gekleurd' van karakter. Het interieur (waarmee ook de muurschilderingen van Otto van Rees (afb. 130) verdwenen), kwam er tijdens de sloop kortstondig iets van de oorspronkelijke opzet voor den dag. Deze bestond uit een klassieke pilasterordonnantie met een forse kroonlijst langs de muren, met in de vakken royale dubbele deuren. en schijndeuren. Deze waren overigens in de plaats gekomen van de beide monumentale trappen uit aanvankelijke ontwerp. Een belangrijk element dat de brand gelukkig overleefde, was de gietijzeren spiltrap, die in 1846 door Van Enthoven voor K en W werd gegoten. Op zijn oorspronkelijke plaats, rechts van de hal, lopend van de hoofdverdieping naar de bovenverdieping, stond hij als een symbolische opvolger vrijwel exact op de plaats van de spiltraptoren naast de koorsluiting van 1421. Hij heeft thans een nieuwe plaats gekregen in de zaal als trap naar het balkon (afb. 136). Door het schoonbranden van de grote zaal kwam heel duidelijk de oorspronkelijke opzet weer in zicht. Op de verdieping zat in beide zijmuren een reeks (later dichtgemetselde) grote rondboogopeningen, waarin vroeger forse schuiframen hebben gezeten. Indien er behoefte was aan vergroting van de zaal, dan konden alle ramen omhooggeschoven worden, en konden de zijzalen op de verdieping bij wijze van open galerijen bij de grote zaal worden betrokken. Zoniet, dan kon men de vensters en even- (99) A.F.E. Kipp LIT: |
